[tekst wymaga dopracowania – częściowo pokrywa się z tematem Kanału Królewskiego]
Spacerując po okolicach w poszukiwaniu początków Kanału Królewskiego, natknąłem się na problem dawnego nazewnictwa i przebiegu rzek na terenie gminy Nieporęt. Okazuje się, że ŻADNA rzeka na naszym terenie, nie płynie swoim historycznym korytem. Wszystkie przebiegi rzek, które dzisiaj znamy są dziełem ludzkich rąk, a te najstarsze możemy jedynie zobaczyć w postaci ukształtowania terenu oraz wiosennych rozlewisk w ich dawnych korytach.
Zanim zacznę szerzej opisywać historię zmian przebiegu rzek, konieczne jest opisanie, co rozumiem pod poszczególnymi nazwami.
Rzeki, kanały i jeziora na terenie gminy Nieporęt
Narew
Rzeka płynąca z Białorusi do Wisły. Jej prawym dopływem jest Bug (co podobno nie jest poprawne). Nazwy Narew opisuję również odcinek od Bugu do Wisły, czasami nazywany Bugo-Narwią lub Bugiem. Nazwy w innych językach spotykane na starych mapach: Нарев, Nare. Wikipedia
Czarna
Rzeka płynąca przez Nadmę i wpadająca do kanału Żerańskiego – jej obecny przebieg na terenie gminy Nieporęt jest zaznaczony na mapce poniżej. Wikipedia
Długa
Rzeka płynąca z okolic Mińska Mazowieckiego przez Marki i kończąca swój bieg w kanale Żerańskim na terenie Białołęki. Wikipedia
Brodnia
Nieistniejąca obecnie rzeka, płynąca z Bródna i wpadająca do Narwi w okolicach Wieliszewa.
Rządza
Beniaminówka
Samica
Rzeka w miejscu dawnego przebiegu Czarnej na wschód od Izabelina
Kanał Królewski
Zbudowany w pierwszej połowie XIX w. kanał melioracyjny osuszający tereny zakładanych koloni. Więcej o jego historii w oddzielnym wpisie.
Kanał Bródnowski
Kanał Żerański
Jezioro Zegrzyńskie
Jezioro Holendry
Dawno, dawno temu
Po tym przydługim wstępie przejdźmy do poszukiwania najdawniejszych informacji o przebiegu rzek.
W najstarszych pochodzących z XV w. dokumentach Nieporęt jest opisywany jako leżący nad Narwią. Jest to powtórzone w kilku dokumentach, więc raczej nie ma mowy o pomyłce – rzeka Długa w średniowieczu płynęła przez Nieporęt (oddzielnym pytaniem pozostaje, gdzie dokładnie był wówczas Nieporęt).
Pochodzący z 1484 – Dokument “Sprzedaż i zrzeczenie się Nieporętu” wyznacza granice dóbr Nieporęckich na rzece Brodni – “… Nakazał, żeby dokonano wytyczenia granic dóbr dziedzicznych Nieporęt… Począwszy od Razymina aż do Reni i do rzeki Narwi, która to rzeka odgranicza [Nieporęt] od Zgierza; aż do Zagrobów, a od Zagrobów włączając Juncze aż do Kręgu, od Kręgu dalej przez wzgórza do bagna, które nazywa się Kiełpino, aż do strumienia zwanego Brodnia, który oddziela dziedzictwo Nieporęt od Jabłonny, Białołęki i Bródna”
Popatrzmy na ten powyższy opis przebiegu Brodni, Rzeka Brodnia rozgraniczała dobra Nieporęckie od sąsiednich dóbr. Jeśli porównamy go ze znanymi z późniejszych map granicami dóbr Nieporęckich, to ten opis przebiegu Brodni prawie pokrywa się z dzisiejszym przebiegiem Kanału Bródnowskiego.
Zygmunt III Waza i jego dwór myśliwski
Zygmunt III Waza (1566-1632) w roku 1596 przeniósł swą siedzibę z Krakowa do Warszawy. Król, miłośnik polowań poszukiwał miejsca na lokalizację dworu myśliwskiego. Wybór padł na Nieporęt, leżący w głębokiej podmokłej puszczy w widłach Wisły i Narwi. Puszcza nadnarwiańska obfitowała w liczne cieki wodne, stąd też król Zygmunt III nakazał “zebrać wody z puszczy”.
Istnieje zapis, iż Władysław IV pływał do Nieporętu statkiem – tylko nie wiemy, gdzie w czasach Jana Kazimierza i Władysława IV znajdował się Nieporęt. Dziś za centrum Nieporętu uznajemy okolice kościoła wzniesionego przez Jana Kazimierza i znajdującej się w miejscu dworu myśliwskiego szkoły. Mało prawdopodobne jest aby dwór myśliwski wzniesiono w we wsi. Prawdopodobnie Nieporęt z czasów Jana Kazimierza znajdował się w trochę innym miejscu. Na starych mapach Nieporęt z Narwią łączy jezioro Holenderskie – nazwa sugeruje, że jest to sztuczne jezioro, utworzone przez sprowadzanych z Niderlandów specjalistów od mokrej roboty. Być może miejscowość Nieporęt znajdowała się wówczas na końcu tego jeziora – to tłumaczyłoby pływanie przez króla statkiem do Nieporętu.
Co znaczyło “zebrać wody z puszczy” możemy domyślić się analizując mapy. Na pierwszych dokładnych mapach okolic rzeka Długa nie płynie do Nieporętu, jak było to opisane w średniowiecznych dokumentach. Płynie z Marek (charakterystyczny staw), na północ od Kobiałki, a następnie pomiędzy Rembelszczyzną i Kątami Węgierskimi w stronę Łajska. Z Grodziska płynie prawdopodonie Brodnia. To jest stare koryto Brodni z dokumentu sprzedaży Dóbr Nieporęckich. Długa i Brodnia na terenie obecnego Michałowa łączą się. Prawdopodobnie “zebranie wody z puszczy” oznaczało skierowanie wód rzeki Długiej z koryta nieporęckiego do koryta Brodni oraz być może budowę jeziora Holenderskiego.
Popatrzmy na mapę z 1773 roku narysowaną przez nadwornego kartografa Zygmunta Augusta – Karola Perthéesa. Rzeki są bardzo wyraźnie zaznaczone – Czarna płynie do Nieporętu. Długa płynie pomiędzy Kątami Rembielińskimi (Rembelszczyzną), a Kątami Wigirskimi (Kąty Węgierskie)
Mapa województwa mazowieckiego z 1783 r. autorstwa Karola Perthéesa
W 1797 roku (dziewięć lat po pojawieniu się kolonistów w Józefowie) została sporządzona przez Górskiego mapa lasów klucza Nieporęckiego. Jeśli dokładnie przyjrzymy się jej, to zobaczymy zaznaczone rzeki i strumyki. Poniżej postarałem się pokolorować, te cieki wodne które udało mi się wypatrzyć na tej mapie. Najbardziej na zachód (po lewej stronie mapy) jest koryto rzeki rozgraniczającej dobra Nieporęckie – to jest dawne koryto Brodni i płynąca nim rzeka Długa. W miejscu obecnego kanału Żerańskiego jest koryto rzeki wypływającej z bagien w okolicach Kobiałki – to resztki Długiej po skierowaniu jej głównych wód do Brodni. Warto zwrócić uwagę na jej przebieg w okolicach Nieporętu – szerokim łukiem omija dwór w Nieporęcie. Najbardziej po prawej rzeka Czarna w jednym z jej wariantów (pokrywającym się mniej więcej ze współczesnym kanałem Czarnej).
Mapa lasów klucza Nieporęckiego z 1797roku
Potoccy i koloniści niemieccy
Ćwierć wieku później sytuacja wygląda już zupełnie inaczej. Rzeka Długa zamiast płynąć przez tereny dzisiejszego Józefowa, w okolice Wieliszewa i tam wpadać do Narwii postanowiła zawrócić i połączyć się z Czarną. Czarna po minięciu Strugi, skręca na południe i płynie w okolicach Olesina i Kobiałki. Na mapie Gily-Crona z 1800r. widać doskonale nowy przebieg rzeki Długiej i Czarnej, które po połączeniu w okolicach dzisiejszej Granicznej w Stanisławowie Pierwszym razem przez Nieporęt płyną do Narwi.
Mapa Gilly-Crona z 1800r
Cóż się stało, co skłoniło rzekę do zmiany koryta. Pewnym wyjaśnieniem zagadki może być coś co pojawia się na mapie Gilly-Crona w postaci trzech nowych obszarów zabudowań, ale lepiej jest widoczne na wydanej w 1802 roku w Berlinie mapie Prus Południowych (tak nazywała się prowincja Prus w której leżą nasze okolice).
W dawnym korycie Długiej pojawia się miejscowość Józefowo kolonia. Jest to okres kolonizacji fryderycjańskiej – zainicjowanej przez króla Prus Fryderyka Wilhelma. Jak popatrzymy na XX wieczne mapy kolonii niemieckich na terenach Polski, to mieszkańcy naszej gminy określani są mianem “Niederunger”. Byli to potomkowie kolonistów Holenderskich, którzy w XVI wieku przybyli w rejon dolnej Wisły – Żuław – (chociaż w okresie kolonizacji fryderycjańskiej większość kolonistów pochodziła ze Szwabii i Pomorza). Mieli oni doświadczenie w melioracji i osuszaniu mokradeł. Można więc przypuszczać, że to oni budując Józefów, zmienili bieg Długiej. Taki sam przebieg rzek, jak mapa Gtllego pokazuje opracowywana w Warszawie w latach 1811-20 Semitopograficzna mapa Królestwa Polskiego. Mamy więc kilka źródeł dokumentujących taki przebieg Długiej i Czarnej w pierwszych latach XIX wieku.
Osuszanie bagien za pragą
W latach 1819-1820 Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Policji opracowuje projekt oszuszenia bagien za Pragą. Jednym z elementów projektu jest przeprowadzenie kanału melioracyjnego przez dobra Nieporęckie. Włościanie miejscowości leżących przy nowym kanale melioracyjnym mają partycypować w kosztach jego budowy.
Dopiero na powstałej w 1838 roku Topograficznej Karcie Królestwa Polskiego pojawia się nazwa “Kanał Krulewski” – (pisane przez “u”). Nazwa ta pojawia się dwuktrotnie na mapie – raz w okolicach Nieporętu określając kanał, który płynie w miejscu obecnego kanału Żerańskiego, a drugi raz w okolicach Michałowa i określa tam kanał nazwywany później Kanałem Bródnowskim. Warto zwrócić uwagę na południową część przebiegu kanału Królewskiego w okolicach dzisiejszej ul. Strużańskiej.
Dokładniejsza mapa z 1855 roku prawdopodobnie pokazuje zdjęcie topograficzne z okresu wcześniejszego niż mapa z 1838 roku. Kanał Królewski jest tylko jeden – ta nazwa odnosi się do dzisiejszego kanału Bródnowskiego. Kanał przez Stanisławów i Nieporęt, który na późniejszych mapach znany był jako kanał Królewski jest dopiero w budowie.
Faza 4
Ostateczny kształt kanału Królewskiego możemy zobaczyć na mapie z 1891 roku- dostępnej w serwisie mapywig.org.pl www.mapywig.org/m/Russian_and_Soviet/Russian/42K/XXII-9-A_XXII-9-B_XXII-9-G_XXII-9-D_XXII-9-Zh_XXII-9-Z_XXIII-9-A_XXIII-9-B_42K_1891.jpg
Faza 5
Ten kształt kanału Królewskiego utrzymał się do lat 60-tych XX w. gdy zbudowano kanał Żerański, do którego zostały włączony fragment kanału Królewskiego na północ od ul. Izabelińskiej. Fragment kanału od połączenia z rzeką Czarną, został natomiast zaliczony do rzeki Czarnej.
Na zakończenie
Władza radziecka w XX wieku postanowiła zawracać rzeki Syberii. Warto zwrócić uwagę, że oni nie byli pierwsi. Na odcinku pomiędzy obecną ul. Graniczną, a ul. Wrzosową do początków XIX wieku rzeka Czarna płynęła w kierunku przeciwnym do dzisiejszego i w ramach melioracji rzeka została zawrócona i zyskała nowe ujście kanałem Królewskim.
Literatura
Jarosław Ościłowski – Rządza, Czarna, Długa i Brodnia, czyli o zmianach w hydronimii i hydrografii lewego dorzecza dolnej Narwi http://www.muzeumplock.art.pl/pic/ko/Korzenie%20nr5_internet_znak%20wodny.pdf
