Bitwa 1944 na terenie Stanisławowa, Izabelina i Aleksandrowa

[ostatnia aktualizacja 22.08.2019 r.]
Walki w 1944 roku na terenie gminy Nieporęt pozostawiły wiele śladów. Jako że mieszkam na tym terenie i często mijałem pozostałości okopów intrygowała mnie ich historia. Niestety o ile o przebiegu bitwy w skali makro można coś znaleźć, to informacji na poziomie wioski, ulicy próżno szukać. Nie ma tego także we wspomnieniach mieszkańców, bo hitlerowcy (hitlerowcy, bo nie tylko Niemcy – oprócz Niemców, walczyli tutaj ochotnicy ze Skandynawii w dywizji Wiking oraz trochę bardziej na południe huzarzy węgierscy) przygotowując się do bitwy wysiedlili wszystkich. To wysiedlenie było traumą, dla mieszkańców, ale prawdopodobnie tylko dzięki temu większość z nich przeżyła.

Trochę informacji zachowało się w radzieckich archiwach – stopniowo będę starał się to opisać. Ten opis będzie stronniczy, bo nie mam dostępu do dokumentów niemieckich.

Nazewnictwo. W tekście posługuję się nazwami jakie obowiązywały w 1944 r. i jakie były używane w zachowanych dokumentach. Wyjątkiem są nazwy ulic i obiektów powstałych później.

• Kanał Królewski – kanał płynący obok StalSerwisu, następnie korytem obecnej Czarnej do okolic obecnego mostu na Izabelińskiej i dalej mniej więcej obecnym korytem kanału Żerańskiego.
• Kanał Nowy – kanał płynący obecnym korytem kanału Żerańskiego na odcinku od Strużańskiej do Izabelińskiej.
• Las Nieporęt – Las w okolicach Wólki Radzymińskiej, Zamostków, skrzyżowania Brukowej z Pogonowskiego. Może to określenie wydawać się dziwne, ale takie obowiązywało na mapach.
• Las Jabłonna – Las po wschodniej i zachodniej stronie Nieporętu wg nazewnictwa z map rosyjskich.

Zacznijmy od stanu obecnego. Na terenie tych miejscowości można nadal znaleźć wiele “pamiątek” z wojny. Większość z tych “pamiątek” to po prostu złom. Jednak niektóre z nich są nadal groźne, uzbrojone, wyposażone w zapalniki. Bagienny teren powodował, że wiele pocisków nie wybuchało (uderzenie w bagno było za słabe, aby zapalnik zadziałał).

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Równie ciekawe są ślady w terenie – różnego rodzaju okopów i umocnień. Dzięki obrazowaniu LIDAR udostępnionemu w geoportalu możemy je łatwo zobaczyć, a jeśli chcemy odnaleźć je w terenie, to polecam aplikację geoportal dostępną na Androida i Apple.

• 

• 

• 

• 

• 

W niektórych miejscach zachowały się jeszcze szczątki drewnianych stropów jakimi przykryte były te umocnienia.

Kto się bił na naszym terenie?

Jak wynika z zachowanych map dowództwa Frontu Białoruskiego, na terenie tych trzech wsi, w okresie od lipca do października 1944 roku, biły się następujące jednostki:

Po stronie hitlerowskiej

• 1 dywizja pancerno-spadochronowa Luftwaffe Hermann Göring (Fallschirm-Panzer-Division ‘Hermann Göring’)  (Fallschirm-Panzer-Division ‘Hermann Göring’) – na przełomie lipca i sierpnia w rejonie Czarnej Strugi 
• 5 Skandynawska dywizja pancerna Waffen SS “Wiking” – w północnej części Aleksandowa
• 3 dywizja pancerna Waffen SS “Totenkopf” – Trupia Czaszka – w Stanisławowie, Izabelinie i częściowo w Aleksandrowie
• 73 dywizja piechoty (73 Infanterie-Division ) – w południowej części Stanisławowa
• 4 pułk piechoty “Prusy Wschodnie” – w rejonie Rembelszczyzny wzięto do niewoli podoficera z tej jednostki
• Piechota lub kawaleria węgierska – wspominają o tym meldunki 1979 зенап

Po stronie radzieckiej

• 1 dywizja strzelców (1 стрелковая дивизия) 408, 412, 415 pułki strzelców
• 160 dywizja strzelców (160 стрелковая дивизия) 1320, 1322, 1324 pułki strzelców
• 165 dywizja strzelców
• 328 dywizja strzelców
• 413 dywizja strzelców (413 стрелковая дивизия)
• 2 szturmowo saprerska brygada szturmowa – 2 штурмовая инженерно-саперная бригада
  • 516 огнеметно-танковый полк – pułk czołgów miotaczy ognia
  • 166 инженерно-танковый Киевский полк
  • 41 батальон ранцевых огнеметов
  • 7, 9 , 10 штурмовы инженерно-саперных батальон
• 5 artyleryjska kalinikowska czerwonoarmijska dywizja (stan uzbrojenia na 1.10.1944)
  • 106 pułk moździerzy (29 moździerzy 120 mm wz. 38)
  • 124 pułk moździerzy (30 moździerzy 120 mm wz. 38)
  • 139 pułk moździerzy (22 moździerze 120 mm wz. 38)
  • 276 pułk artylerii lekkiej ( 24 działa 76 mm wz. 42)
  • 279 pułk artylerii lekkiej ( 20 dział 76 mm wz. 42)
  • 208 pułk artylerii lekkiej ( 27 haubic 122 mm wz. 38)
  • 293 gwardyjski pułk artylerii ( 27 haubic 122 mm wz. 38)
  • 876 gwardyjski pułk artylerii ( 28 haubic 122 mm wz. 38)
  • 642 ПАП ( 6 armat 122 mm wz. 31 oraz 12 haubicoarmat 152 mm wz. 37)
  • 753 ПАП ( 18 haubicoarmat 152 mm wz. 37)
  • 86 brygada artylerii ciężkiej – ТГАБр ( 32 haubice 152 mm wz. 09/32)
  • 100 brygada haubic – ГАБр ( 24 haubice 203 mm wz. 31)
• 2 Armia Pancerna, 3 korpus pancerny
• 38 Gwardyjska Dywizja Strzelców ( 38 гв. сд ) – rejon od Małołęki na północ
• 132 ??
• 59 gwardyjska brygada pancerna (59  гв. тбр)
• 28 гв. мсбр (28 гвардейская мотострелковая бригада)

31.07 – 5.08.1944 – pierwsza krew

Radzieckie oddziały pojawiły się na naszym terenie po raz pierwszy 29 lipca, gdy ok. godziny 13:00, 3 korpus pancerny zajął rejon Nadmy, Słupna i Czarnej Strugi.

Pierwsze walki na terenie naszej miejscowości miały miejsce jeszcze przed wybuchem powstania warszawskiego. 31 lipca 1944 roku na terenie Czarnej Strugi starła się dywizja pancerno-spadochronowa Luftwaffe Hermann Göring (Fallschirm-Panzer-Division ‘Hermann Göring’) z jednostkami 50 brygady pancernej drugiej armii pancernej.

1 sierpnia nastąpiła seria sześciu niemieckich kontrataków. Był to fragment większej operacji, w której kilka hitlerowskich dywizji pancernych (1-HG, 3 SS, 4 SS, 5 SS, 19 wehrmachtu) zamknęło w kotle pod Wołominem radziecki korpus pancerny. Z rejonu Stanisławowa atakowała 1 dywizja spadochronowo-pancerna Luftwaffe.

Przełamanie radzieckiej obrony nastąpiło kolejnego dnia. W dziennikach bojowych 2TA oraz w dziennikach 50 brygady pancernej jest informacja o ataku przeciwnika w rejonie Czarnej Strugi 2.08.1944 r. o 6:00, siłą 20-25 czołgów wspartą przez 30 wozów opancerzonych z awtomaticzikami. Wycofanie (przynajmniej radzieckie dzienniki bojowe opisują to jako planowe wycofanie) do Nadmy nastąpiło ok. godz. 22:00 tego dnia.

Nie znalazłem informacji o stratach w tym rejonie, ale w dniach od 1 do 8 sierpnia 1944 roku radziecka 2 armia pancerna straciła:

• 91 czołgów T-34
• 1 czołg IS-2
• 9 – M4-A2 – amerykański czołg Sherman
• 6 – SU-85
• 7 – SU-76
• 589 zaginionych bez wieści (większość poległa w okrążeniu)
• 409 zabitych
• 1271 rannych

Początek września

Od końca lipca do połowy września trwają bardzo ciężkie walki radzieckich dywizji z hitlerowskimi dywizjami pancernymi Waffen SS Totenkopf i Wiking na wcześniej umocnionym terenie w okolicach Wólki Radzymińskiej, Słupna, Zamostków. Walki te (kiedyś je pewnie opiszę) w literaturze radzieckiej są nazywane walkami o las Nieporęt. Na terenie Stanisławowa, dokładniej Czarnej Strugi front pojawia się ponownie po 5 września.

Po 5 września

1102 pułk strzelców 328 dywizji przebija się od strony Słupna w kierunku Czarnej Strugi.

Połowa września

Kolejna faza walk rozpoczęła się we wrześniu 1944 roku.

Jednym z pierwszych dokumentów pokazujących pozycje obrony na terenie naszych wsi jest dokument zwiadu radzieckiego “Схема обороны противника перед фронтом 413 сд” datowany na 9.09.1944 r. Na tej mapie widzimy zaznaczone pozycje artylerii – trzy w Izabelinie w rejonie szkoły, jedna na końcu ul. Szkolnej oraz w okolicach Brukowej.

15 września 1944 r.

1 dywizja strzelców

15 września 1944 roku od 1.00 hitlerowcy wycofują się małymi grupami z lasu Nieporęt, minując za sobą drogę i zajmują wcześniej umocnione pozycje wzdłuż kanałów Królewskiego i Nowego.
O 1:30 rozpoczyna się radziecki atak z rejonu drogi Struga-Nieporęt – zajęte zostaje wzgórze 102 (niedaleko skrzyżowania Brukowej z Pogonowskiego), a o 10:00 wojska radzieckie docierają do kanałów Królewskiego i Nowego, gdzie zatrzymuje je silny ogień karabinów maszynowych i artylerii. Artyleria przeciwnika ostrzeliwuje z Kątów Węgierskich, Józefowa, Lasu Jabłonna (to las w okolicach Nieporętu), Stanisławowa, Izabelina i Aleksandrowa.
Do godziny 16:00 podciągnięto artylerię do pierwszej linii i po pięciominutowym przygotowaniu artyleryjskim, 412 i 415 pułki strzelców rozpoczęły atak na pozycje wroga po zachodniej stronie ul. Jana Kazimierza. Do 17:00 dotarły one do linii obrony przeciwnika i rozpoczął się bój w okopach. Atak rosyjski został odparty.
O godzinie 22:00 bez wcześniejszego przygotowania artyleryjskiego piechota ponowiła atak na pozycje wroga. Rosjanie dotarli w pobliże niemieckich okopów i doszło do walki na granaty. Kontrataki przeciwnika odparły atak.
Nocą pozycje radzieckie były ostrzeliwane przez artylerię 105 mm zza Wisły, a artyleria 75 mm i sześciolufowe moździerze prowadziły ostrzał z rejonu Józefowa.
408 pułk strzelców był w drugiej linii, gotowy do obrony przed atakiem na skrzydła.
Straty 1 dywizji strzelców w dniu 15.09.1944 r. 32 zabitych i 95 rannych.

160 dywizja strzelców

W dokumentach 160 dywizji strzelców są mapy pokazująca jej pozycje w połowie września 1944 roku. Na terenie interesujących nas wsi walczą pułki 1320, 1322, 1324. Na terenie Stanisławowa jest 1 dywizja strzelców.

Inna mapa z dokumentów 160 dywizji, z którą na razie mam problem i nie rozumiem powiązania z poprzednią mapą.
Poniżej fragment przedstawiający Stanisławów, Izabelin i Aleksandrów po godzinie 20:00 15.09.1944 r. (tak przynajmniej jest opisany żółto-czerwony symbol zajmowanych pozycji).

16 września

1 dywizja strzelców

16 września hitlerowcy zajmowali umocnione zasiekami i polami minowymi, pozycje po zachodniej stronie ul. Jana Kazimierza (od Anny w stronę Kobiałki). Artyleria prowadziła ciągły ostrzał zaporowy, a 2 -3 baterie sześciolufowych moździerzy (prawdopodobnie chodzi o wyrzutnie pocisków rakietowych Nebelwerfer) prowadziły cykliczny ostrzał rosyjskich pozycji.
O 15:30 po pięciominutowym przygotowaniu artyleryjskim 412 i 415 pułki strzelców rozpoczęły natarcie. 415 pułk nie odniósł sukcesu i natarcie załamało się do 17:00. 412 pułk zajął pozycje 300 metrów na północny zachód od wzgórza w Rembelszczyźnie. O 22:00 przeciwnik kontratakował i wyparł Rosjan na wcześniej zajmowane pozycje. Wycofanie się piechoty w raporcie jest tłumaczone, tym że zajęte w boju pozycje były niedogodne i przy pierwszym ostrzale artylerii przeciwnika piechota musiała się wycofać.
Wieczorem Rosjanie zajmowali pozycje wzdłuż kanału Królewskiego oraz na zachód od wsi Stanisławów.
16 września poległo 17, a rannych zostało 156 żołnierzy 1 dywizji strzelców.

328 dywizja strzelców

W raportach 129 korpusu strzelców jest informacja o kontratakach o godz. 13:00 z rejonu Rembelszczyzny piechoty z czterema czołgami i z sześcioma czołgami z południa Józefowa w kierunku Stanisławowa.

17 września

1 dywizja strzelców

17 września kilka niemieckich kontrataków. Pozycje zajmowane przez wojska w zasadzie nie zmieniły się.
17 września poległo 6, a rannych zostało 116 żołnierzy 1 dywizji strzelców.

1322 pułk strzelców 413 dywizji

18 września

1 dywizja strzelców

18 września cały dzień silnego ostrzału artyleryjskiego. O 20:30 atak przeciwnika na pozycje 412 pułku w Rembelszczyźnie i Stanisławowie.
18 września poległo 5, a rannych zostało 48 żołnierzy 1 dywizji strzelców.

132 dywizja strzelców

O 1:00 części dywizji zmieniły 328 dywizję na odcinku od punktu 300 metrów na południe od mostu w Rembelszczyźnie do Kobiałki. O 11:30 rozpoczął się atak w kierunku Michałowa Grabiny, lecz bez powodzenia. O 14:00 605 pułk wszedł do boju z zadaniem ataku zza lewego skrzydła 712 pułku z zadaniem zajęcie południowo-wschodniej części Michałowa Grabiny. Udało się zająć pierwsze okopy wroga.
W rejonie wzgórza 102,8 wzięto do niewoli dwóch jeńców z 5 kompanii 2 batalionu dywizji Wiking.

19 września

1 dywizja strzelców

W nocy na 19 września inne jednostki dywizji zmieniły 413 pułk na odcinku Izabelin – Nieporęt. Cały dzień trwał ostrzał artyleryjski.
Zwiad dywizji w rejonie Rembelszczyzny wziął do niewoli niemieckiego podoficera z 9 kompanii, 3 batalionu, 4 pułku piechoty “Prusy Wschodnie”.

Zabitych i rannych 10 (tym razem w raporcie podano łączną liczbę).

160 dywizja strzelców

Na mapie którą już wcześniej pokazywałem, z datą o parę dni późniejszą jednostki 160 dywizji strzelców są zaznaczone w Czarnej Strudze – czyżby wycofały się z pozycji w Stanisławowie ?

Pozycje wojsk radzieckich w Czarnej Strudze w okresie 19-20.09 potwierdza również schemat rozmieszczenia artylerii 160 D.S. w dniu 20.09.1944 roku z dokumentu “Доклад о боевой деятельности артиллерии 160 сд за сентябрь месяц 1944 г.”

20 września

1979 зенап – pułk artylerii przeciwlotniczej

W południowej części Stanisławowa, ale głównie w rejonie Kobiałki i Olesina stacjonuje 1979 pułk artylerii przeciwlotniczej.

21 września

 59 Gwardyjska Brygada Pancerna

59  гв. тбр stacjonująca w rejonie na południe od Stanisławowa dostaje rozkaz ataku w kierunku Rembelszczyzny (opisu, czy ten atak doszedł do skutku na razie nie znalazłem).

22 września

165 dywizja strzelców

165 dywizja strzelców zmienia na pozycjach 1 dywizję. W rejonie Aleksandrowa na południe od wzgórza 77,9 staje 1 kompania 562 pułku strzelców.

Opis działań 1 D.S. za wrzesień 1944 roku, na którym się opierałem i który zawiera opis walk o Stanisławów i Aleksandrów w galerii poniżej.

• 

• 

• 

27 września

1 dywizja strzelców

Do 26 września trwały ostrzały artyleryjskie rosyjskich pozycji. 27 września ok. 19:30 przeciwnik w liczbie ok. 60 ludzi zaatakował rosyjskie pozycje i wdarł się do okopów. Po kontrataku 408 pułku wraz z rezerwową 2 kompanią 408 pułku przeciwnik powrócił na poprzednio zajmowane pozycje.
Nocą oddziały 1 dywizji zostały zmienione na pozycjach przez oddziały 160 i 165 dywizji strzelców.

Straty: 4 poległych i 10 rannych.

Październik

1 października

Części 96 i 114 dywizji strzelców (nadal ? )zajmują pozycje obronne na linii Rynia – Małołęka – Stanisławów. Przez kolejne dni prowadzono rozpoznanie przeciwnika. Przeciwnik prowadził w tym czasie systematyczny ostrzał artyleryjski pozycji radzieckich.

7 października

1 dywizja strzelców

Oddziały artylerii otrzymały uzupełnienie stanów osobowych:
– 226 КрАП – 71 ludzi
– 339 СИПДТ – 21 ludzi
– КАД-1 – 10 ludzi (jeśli dobrze rozumiem ten zapis w notatce)
226 КрАП wstrzeliwał się w pozycje przeciwnika na które ma być przeprowadzone uderzenie artyleryjskie.

8 października

Nocą z 7 na 8 października przeciwnik rozminował pas szerokości 40-50 metrów i rozebrał zasieki z drutu kolczastego w rejonie na zachód od Rembelszczyzny.

10 października

Radziecki zwiad informuje w raporcie, że odcinek Kąty Węgierskie – Rembelszczyzna jest broniony przez 3 batalion 6 motopułku dywizji Totenkopf.
16 brygada moździerzy od 11:15 w składzie 3,4,5 dywizjonu ostrzelała umocnienia przeciwnika w Kątach Węgierskich, a 1 dywizjon ostrzelał umocnienia w Rembelszczyźnie. Zniszczono m.in. jeden czołg i pięć samochodów. Przeciwnik porzucił dwa sprawne transportery i pięć armat.
O 11:30 części 160 dywizji strzelców ruszają do ataku i zajmują Rembleszczyznę i wschodnią część Kątów Węgierskich.
W rejonie Stanisławowa na skutek ostrzału artyleryjskiego ranny został i zmarł w dwie godziny później dowódca 3 dywizjony 16 brygady kapitan Варенко М. А. Ciężko ranny został naczelnik sztabu 2 dywizjonu Шамзон Ж. С.
Zgodnie z zeznaniami jeńców (zapis pod dniem 11.10.1944) w tym rejonie znajduje się 103 pułk sześciolufowych moździerzy wyposażony w 54 takie moździerze.

Ok. godz 13:00 czołgi 166 inżynieryjno-czołgowego pułku docierają do zachodniego skraju Kątów Węgierskich. W walkach pułk traci 9 czołgów (6 spłonęło, 3 trafione). W składzie pułku pozostaje 10 czołgów (źródło Журнал боевых действий 2 шисбр РГК str. 160-161). .

O 15:00 osiem czołgów miotaczy ognia (огнеметный танк) ОТ-34 z 516 pułku czołgów miotaczy ognia przełamuje obronę na północ od Rembelszczyzny i dociera do pojedynczych zabudowań ok. 400 m na południowy-wschód od Woli Aleksandra. W starciu z ciężkimi czołgami przeciwnika z ośmiu atakujących czołgów zniszczone zostają cztery (źródło Журнал боевых действий 2 шисбр РГК str. 158).
Czołg młodszego lejtnanta Стершгова И.Ф. jako pierwszy przedarł się przez obronę przeciwnika i zniszczył dwie armaty i trzy karabiny maszynowe. Trafiony przez czołgi przeciwnika, czołg Стершгова zapalił się. Niezważając na płomienie młodszy lejtnant prowadził dalej walkę z czołgami przeciwnika. Strzelając z płonącego czołgu zniszczył niemiecką panterę. Стершгов И.Ф. poległ śmiercią bohatera. (źródło Журнал боевых действий 2 шисбр РГК str. 159).

Wojska 70 armii w składzie 96 i 114 korpusów strzelców przerywają obronę przeciwnika na linii Zegrze-Nieporęt-Rembelszczyzna. Główne uderzenie w ogólnym kierunku Łajski-Poniatów prowadzą 165 Dywizja Strzelców z 96 korpusu oraz 76 i 160 Dywizje Strzelców ze 114 korpusu. Celem ataku jest opanowanie skrzyżowania dróg na Wieliszew, Stanisławów i folwark Michałów, a dalej ujścia Bugo-Narwi do Wisły.
Na północy atakuje 65 armia – rozgraniczeniem jest Bugo-Narew.

Na południu atakuje 47 armia w kierunku Jabłonna – Legionowo. Rozgraniczeniem jest Czarna – Struga, Rembelszczyzna, północna część Józefowa, Stanisławów (drugi), Jabłonna, Legionowo.

Połowa października

….

CDN…